نفر بعدی کیه؟؟؟مقدمه
امروزه هرگاه جهت اقامه نماز جماعت به مسجدی مراجعه می‌كنیم اغلب با دو منظر متفاوت مواجه می‌شویم؛
در برخی مساجد، تراكم جمعیت به حدی زیاد است كه ادای نماز به سختی و با مشكل مواجه است و برخی دیگر تعداد نماز گزاران نسبت به مساحت مسجد به‌قدری كم است، كه عدم حضور مردم و كم رونقی مساجد را به ذهن متبادر می‌كند.
جدا از جنبه‌های بنیادی و تأثیرگذار مدیریت مسجد در جذب اهالی محل، جنبه‌ی دیگری نیز وجود دارد كه به خصوصیات بنا و مبنای برآوردی طراحی معماری مسجد مربوط می‌شود و آن این است كه نسبت مناسبی از جمعیت نمازگزار و مساحت شبستان وجود ندارد و یا رعایت نشده است.
حال سئوال اصلی این مقاله این است كه:
چه نسبتی بین جمعیت نمازگزار و مساحت شبستان وجود دارد و یا به عبارت دیگر سرانه مساحت هر نماز گزار چقدر است و استاندارد مساحت سرانه نمازگزار در شبستان اصلی چند متر مربع و یا جه ابعادی است؟
این استاندارد، علاوه بر راهنمایی طراحان مسجد به دست‌اندركاران ساخت مساجد كمك می‌كند تا برآوردهای لازم و واقعی برای سنجش میزان نیاز یا توسعه را بدانند كه متكی بر جمعیت نمازگزار هر مسجد می‌باشد
پیشینه موضوع
در هنگام جستجوی اینترنتی برای این مطلب متوجه شدم كه تقریباً در این زمینه استاندارد خاصی وجود ندارد و اغلب معماران بر اساس نظریات شخصی این میزان را تعیین می‌نمایند.
و پرسش بيدار كننده كه يكي از دانشجويان معمارى، هنگامی كه از دستیابی به استاندارد مسلم در این زمینه ناامید شده بود پرسیده بود: هنوز بعد از 1400 سال از پیدایش نخستین مساجد وقت آن نرسیده است كه مسلمانان استاندارد معماری مناسبی در این زمینه داشته باشند؟
جالب است بدانیم كه كتاب « تایم سیور استاندارد » و « آرشیتك گرافیك استاندارد » كه از بزرگترین و كاربردی‌ترین كتاب‌های مرجع در معماری می‌باشند، و هر ساله توسط مؤسسه ناشر تجدید چاپ و روزآمد می‌شوند، در زمینه استاندارد مساجد تنها به یك شكل شماتیك ذیل اكتفا كرده‌اند كه فاقد هر گونه داده‌های ابعادی می‌باشد.
و كتاب مرجع بعدی در زمینه استاندارد معماری كتاب « اطلاعات معماری نیوفرت » می‌باشد. در این كتاب یك صفحه به موضوع مسجد اختصاص داده شده و لیكن تنها استاندارد ارائه شده شكل ذیل می‌باشد.
در سایر منابع خارجی قابل دسترسی تنها مجله « البناء » كه یكی از معتبرترین مجلات معماری در حوزه كشور‌های عربی و اسلامی می‌باشد، در شماره ویژه خود با موضوع مسجد و در مقاله‌ای با عنوان « تخمین مساحت سرانه یك نفر در مسجد » به قلم دكتر حازم ابراهیم می‌نویسد:
« مساحت یك مسجد جدید بستگی دارد به تعداد نمازگزاران و ظرفیتی كه سایر مساجد موجود آن ناحیه در خود جای می‌دهند و به ترتیب ذیل مساحت كلی به إزای هر نفر به دست می‌آید.
مساجد به حسب مقدار مساحت به تعداد معینی از مردم خدمت‌رسانی می‌كنند و بر حسب تعداد مردان حیطه سنی نمازگزاران تخمین زده می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد:
« بجز كودكان و زنان كه در خانه نماز می‌خوانند تنها 40 درصد از مردان این گروه در مسجد نماز می‌خوانند.»
او استاندارد سرانه هر نفر را چنین بیان می‌كند « بإزای هر نفر یك متر مربع مورد نیاز است. كه مستطیلی به عرض 80 سانتی متر (عرض اشغال شده توسط یك فرد نشسته) و طول 120 سانتی متر (طول بدن در حالت سجده) می‌باشد.
در بررسی منابع داخلی در زمینه ساخت مساجد، اغلب به توصیه‌های كلی در این زمینه بر می‌خوریم و تنها در یك مورد به این موضوع اشاره شده است.
در سایت وزارت مسكن و شهر سازی با عنوان « خانه‌های آسمانی » كه به همت مشاور محترم وزیر در امور مساجد تهیه شده است، در بخش پایه و اصول طراحی مسجد می‌خوانیم:
« معمولا محدوده نمازگزار در بهترین وجه، مستطیل كشیده در جهت صفوف است و سرانه نمازگزاران در شرایط عادی حدود 6/0 متر مربع می‌باشد. »
همانگونه كه مشاهد می‌شود نه تنها در ایران، بلكه در جهان هیچ‌گونه استاندارد مصوبی در این زمینه وجود ندارد و اغلب به صورت توصیه، ابعاد متفاوتی را بیان نموده‌اند.
لذا با توجه به اینكه سرانه نفر به عنوان مدول پایه طراحی معماری در طراحی مسجد می‌باشد از اهمیت خاصی برخوردار است. چون فضای اصلی مسجد یعنی شبستان با آن تعیین و به‌تبع از آن، سایر فضا‌ها مشخص می‌شوند.
مسجد به عنوان محل اجتماع مسلمانان در جامعه اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار است كه علاوه بر اصلی‌ترین كاركرد آن یعنی عبادت، كاركرد‌های فرهنگی و اجتماعی متنوعی را شامل می‌شود.
همواره بر اساس متون دینی به گذراندن وقت و عبادت در آن توصیه شده است. اقامت طولانی در مسجد منوط به وجود شرایط مادی و معنوی مناسب می‌باشد كه از جمله شرایط مادی داشتن فضای مناسب از جهت مساحت می‌باشد.
مساحت مناسب؛ یعنی آنكه میزان فضای كافی برای تمامی اشخاص تامین شود به نحوی كه بدون مزاحمت به اعمال خود بپردازند و فضا به قدری بزرگ نباشد كه شكوه حضور مردم در آن كمرنگ باشد.
امروزه مساجد به عنوان محور محلات مورد توجه دست اندركاران امور شهری می‌باشند و از جهت مكان‌یابی از استاندارد‌های شهرسازی و فاصله‌های دسترسی تبعیت می‌كنند.
جدا از آنكه مسجد در چه مكان و موقعیت محلی ساخته شود، طراحی بنای مسجد به عهده معماران می‌باشد. آنچه مسلم است مهم‌ترین كاركرد مسجد یعنی عبادت در شبستان اتفاق می‌افتد و می‌توان این بخش از مسجد را اصلی‌ترین بخش مسجد دانست كه سایر كاركرد‌های جنبی از آن تاثیر می‌پذیرند. لذا معماران تلاش دارند كه شبستان مسجد دارای حداكثر كارایی و تناسب باشد و جنبه اصلی آن، تناسب مساحت شبستان با جمعیت نمازگزار می‌باشد.
مساحت شبستان بر اساس تعداد نمازگزار (كه بر مبناي برآوردهاي فرهنگى- اجتماعی و تراكم جمعیتی هر منطقه متفاوت است) ضرب در سرانه اشغال فضا توسط هر شخص بدست می‌آید.
مساحت شبستان= سرانه استاندارد اشغال فضا* تعداد نمازگزار
در این فرمول تعداد نمازگزار به عهده متخصصان جامعه شناس و جمعیت منطقه و تراكم جمعیتی آن تعیین می‌شود و استاندارد سرانه اشغال مساحت در مسجد به عنوان استاندارد از پیش تعیین شده بایستی وجود داشته باشد.
این مقدار ثابت، می‌بایستی از سوی استانداردسازان معماری ارائه گردد ولی تاكنون این مقدار تعیین نشده است. این استاندارد رابطه مستقيمي با آنتروپومتري مردم ايران خصوصا آنتروپومتري ديناميك دراد.
در بررسی اعمال عبادی در مسجد می‌توان دریافت كه فضای اشغال شده بصورت مستطیلی در جهت قبله می‌باشد.
بیشترین عرض اشغال شده در مسجد برای فرد حالت نشسته و به صورت چهار زانو می‌باشد كه هنگام خواندن دعا یا گوش كردن به سخنرانی اتفاق می‌افتد.
و بیشترین طول اشغال شده هنگامی است كه شخص در حالت سجده در نماز می‌باشد كه فاصله دو صف نماز جماعت نیز می‌باشد.
اگر چه می‌توان این ابعاد را بر اساس بررسی‌های میدانی بدست آورد، لیكن رسیدن به عددهای غیر قابل مناقشه منوط به صرف هزینه‌های بالا و كاری بزرگ در سطح كشور می‌باشد كه از توانایی نگارنده خارج است.
این ابعاد را می‌توان بر اساس آنتروپومتری ایرانی بدست آورد. ابعاد و اندازه‌های آنتروپومتری ایرانی توسط كمیته تخصصی ظوابط طراحی « مدولار » برای ساختمان توسط مركز تحقیقات ساختمان و مسكن در مجموعه استانداردها و آیین نامه‌های ساختمانی ایران پیشنهاد شده است.
همانگونه كه مشاهد می‌شود طول اشغال شده توسط فرد سجده كننده 110 سانتیمتر اعلام شده است.
همانگونه كه مشاهده می‌شود عرض اشغال شده توسط شخص در حال چهار زانو 75 سانتیمتر اعلام شده است.
اگر چه این ابعاد پیشنهادی می‌باشند و مصوب نشده‌اند، لیكن با توجه به اینكه مرجع آن از مرجعیت كافی برخودار است می‌توان مستطیل مدول (120*75) سانتیمتر كه در جهت قبله می‌باشد را برای طراحی شبستان مسجد به عنوان استاندارد سرانه اشغال فضا در نظر گرفت.
نتیجه
براي طراحان معمارى؛ اولین گام، داشتن مدولی برای طراحی پلان ساختمان می‌باشد كه بسته به نوع ساختمان و شرایط و كاربرد هر ساختمان متفاوت می‌باشد.
در مورد مسجد، این مدول مستطیل است كه حداكثر فضای مورد نیاز یك مرد را در فعالیت‌های عبادی تامین نماید.
در حال حاضر هیچ استاندارد مصوبی در جهان اسلام در این زمینه وجود ندارد و با توجه به اینكه این مقدار در محاسبات مساحت شبستان اصلی به طور مستقیم مؤثر است، عدم وجود استاندارد می‌تواند برآوردهای اشتباهی را منجر شود.
بر اساس آنتروپومتری ایرانی ابعاد 110* 75 سانتیمتر به عنوان سرانه اشغال فضا در مسجد پیشنهاد می‌گردد و بایستی از سوی معماری و سایر فعالان مثل تولیدگان فرش مسجد رعایت گردد.
مراجع:
1. ضوابط طراحی مدولار برای ساختمان، انتشارات مركز تحقیقات ساختمان و مسكن شماره 470-1386
2. مجله البناء ویژه‌نامه مسجد 2003
3. معماری مسجد، گذشته، حال، آینده: 1387: ج2، انتشارات دانشگاه هنر.
4. نتایج تحقیق مبانی طراحی مسجد، مركز تحقیقات مسكن با همكاری دانشگاه شهید بهشتی 1383
5. نیوفرت اطلاعات معماری انتشارات شهر آشوب 1383
برنامه ریزی برای سایت جدید