نفر بعدی کیه؟؟؟شاید در میان همة اقوام دنیا کمتر مردمی بیابیم که بهاندازه ایرانیان کویرآشنا، قدر آب را ارج گذاشته باشند. برای ایرانیان باستان، آب در کنار باد و آتش و خاک چندان مقدس مینمود که بر روی آبگذرها به زحمت بسیار پل میزدند تا آدمی در گذر از آنها مجبور به عبور از میان آب نباشد. چه میپنداشتند نه اگر چنین باشد، آب را میآلایند.
از دیرباز ایرانیان هرجا خرمی و سرسبزی میدیدند نامش را آبادی میگذاشتند و در سنتی کهن سبزة نوروز را با بدرقهای از آرزوهای پاک به آب میسپردند. به آب دل میبستند، همچنان که هنوز آب، رودخانه و جنگل منظر برگزیدة گشتها و عکسهای یادگاری است.
چه بسیار که در گوشه و کنار این سرزمین، معابد آناهیتا برای تقدیس و پرستش آب برپا میشد. در سنگ نوشته اردشیر در تخت جمشید بعد از اهورامزدا از آناهیتا نام برده شده است که نشان مرتبه والای این ایزدبانو نزد ایرانیان باستان است. دختران کوزه بهدوش که از کنار چشمه میگذرند، تصویر عارفانهای است که ایرانیان با آن مأنوسند. و هم ایشانند که اسفندیارشان را در آب جاری چشمهای روئین میکنند و الههای همچون فرشته نگهبان چشمه میآفرینند.
خردمندان بیمثال این دیار همواره کوشیدهاند به شگفتترین شیوهها، برای نوشیدن، آبی زلال بهدست بیاورند. گذشته از یخچالها و آبانبارهای بیشمار شهری و روستایی، قناتها شاهد بیهمتای این نبوغ و کوشش بودند و باغهایی که ـ همچون باغ شاهزاده ماهان کرمان ـ از میان کویر خشک سرکشیدهاند، معجزهای که مایة فخر و آرامشند. (در مقابل کم نیستند آبگیرها و حوضچههای طبیعی که مجموعهها و ساختمانهای بیهمتایی همچون تختسلیمان را در پیرامون خود سامان دادهاند.)
معماران بزرگ ایرانی نیز با وقوف به این مهم، عناصر گوناگونی را وارد بناهای مختلف کردهاند. از جمله حوض و آبنماهای بسیاری در همه طول تاریخ معماری، جلوهای صد چندان به بناهای ایرانی بخشیدهاند. گویی نهرهایی که از میان کوشکها و باغها میگذرند، انشعابی از جویبارهای مینوی هستند که خستگان را در گرمترین و خشکترین روزهای سال صفایی تازه میدهند. و چه بسیار کاخها و بناهای حکومتی را که جلال و شکوهی دیگرگونه میبخشند. این نگاه را به وضوح در نگارهها و مینیاتورهای ایرانی میتوان یافت.
اغلب آبنماها در جایی قرار داده میشوند که بناهای مجاور در آن منعکس شوند و بدین ترتیب اندازه را دوچندان میکنند. قصه ستونهای عمارت چهلستون اصفهان و انعکاس تصویر ستونهای آن در حوض شرقی برای همه آشناست. از این جهت تناسب نما و وسعت حوض مدنظر قرار میگرفت. پیشتر از این دوره هم، آبگیرها در طول تاریخ معماری ایرانی حضور دارند. در تختجمشید از دوره معماری هخامنشیان سنگابهای در کنار ورودی کاخ آپادانا بهدست آمده که احتمالا” جهت نگهداری آب چشمههای مقدس و تبرک بوده است. در دوران ساسانیان مرکز حیاط با گسترهای از آب (مصنوعی و یا طبیعی) تعریف میشد غیر از مجموعه تختسلیمان در تکاب، کاخ فیروزآباد هم نمونهای شاخص از این کاربرد محسوب میشود. این شیوه به دورههای اسلامی نیز سرایت کرد. این حضور علاوه بر حوضخانهها، حتی تا طبقه فوقانی عالیقاپو و البته با عناصری مثل آبخوریها و حوضچههای کوچک تا فضاهای داخلی نیز ادامه دارد. کوشکها و کاخهای صفوی و قاجاری بهترین مثال این تسری بودند. شاید دستور فتحعلیشاه قاجار برای حجاری نقش او در کنار چشمه علی بیتناسب با این اعتقادات عمیق و حس تقدس، توجه و ماندگاری منابع آبی نباشد.
این حوضها در بناهای ایرانی کمتر شکل آزاد دارند و اغلب با طرحهای مربع، مستطیل، چلیپا، دایره و یا ترکیبی از اشکال هندسی و بر اساس راستگوشه و دایره ساخته میشوند. همچنین معمولا” کم عمق هستند تا در عوض، گستردگی و سطح آب افزایش پیدا کند. به این ترتیب گذشته از کاهش خطر سقوط و خفگی کوچکترها، آببندی حوضها هم بهواسطه کاهش فشار آب در کف و دیوارههای جانبی، با مصالحی از جنس سنگ، آهک و ساروج سادهتر میشود. همچنین تخلیه و نظافت آن انرژی کمتری مصرف میکند. (البته گاهی تخلیه و نظافت این حوضها به کارگران دورهگردی واگذار میشد که “ آب حوضی ” خوانده میشدند.) برای سهولت تخلیه کامل آب حوض، شیب مختصری هم برای کف آن در نظر میگرفتند. در هر حال حجم آب در کوچکترین نمونههایی که ممکن است در داخل تالارها و حوضخانهها ساخته شوند، از حد شرعی آب کر کمتر نیست.
در محوطهها و باغهای مسطح مثل باغ فین کاشان، حوضها و آبنماها نیز کمشیب ساخته میشوند. در عوض در مواردی مانند باغ شاهزاده ماهان، آبگیرها را پله پله و به شکل آبشاری طراحی میکنند.
حوضها با انعکاس تصویری مواج و گیرا از ایوان اصلی بنا، معمولاً بزرگترین بخش مرکزی صحن و حیاط را اشغال کرده و در مواردی غالب، به شیوهای بدیع و حرمت برانگیز، مسیر مستقیم دسترسی به جبهه و ایوان اصلی بنا را به دو معبر غیرمستقیم جانبی تقسیم میکنند. درصورت امکان حلقهای از درختان میوه و گل و بوتههای زینتی نیز دور حوض را میپوشاند. ضایعات و اضافات آب مصرفی در نهایت صرفهجویی به پای این گیاهان ریخته میشود. نهری کوچک نیز در پشت پاشویه و کوله، آبهای اضافی و یا سرزیر را به خارج از حدود حوض هدایت میکند. پاشویه حوض ممکن است بیش از یکی بوده و حتی بهصورت چهار پاشویه پشت به پشت باشد. گاهی آب این حوضها در بناهای عمومی و منازل متولین و بزرگان، از یک منبع جاری دائمی ـ مثل قنات ـ مرتباً تعویض و تازه میشود. این امر مستلزم رعایت حداکثر ارتفاع آبگیری حوض است. از این رو میانة گودالباغچهها جای مناسبی برای این نوع حوضها محسوب میشوند. سوار بودن و شدت جریان آب میتواند عملکرد یک سینهکبکی (موجنما) و یا فوارهای کوچک، آبگردان، آبشره و… و صدای خوش قل ـ قل آب را هم تأمین کند. در غیر اینصورت ذخیره آبی این حوضها به نوبت آب، چاه و حتی بارندگی و… بستگی داشت. شاید بتوان گفت همیشه ارتباط مستقیمی بین سطح اقتصادی و اجتماعی صاحبخانه با ابعاد و کیفیات تزئینی حوض هر خانه سنتی قابل تشخیص است.
ماهیهای سرخ کوچک چرخ میزنند و از رشد و ازدیاد، لاروها، خزهها و جلبکهای آبی حوض جلوگیری میکنند و هندوانهای در انتظار بعد از ظهر تابستان غلتزنان در کنج سایهگیری خنکتر میشود. در فرهنگ ایرانی و توصیههای مذهبی، سفارشات زیادی برای حفظ نظافت آب و البته طبیعتاً آب حوض نقل شده و خانوادهها تأکید و حساسیت بسیاری بر رعایت این قواعد دارند و خصوصاً در این مورد بر کودکان و خدمه سخت میگیرند. گاهی نیز بنا بر نیاز و برای حفظ جان ماهیهای داخل حوض از گزند گربه و سرما، پیشگیری از ورود غبار و آلودگی به آب و یا به منظور جلوگیری از یخزدگی آب و حوض در فصول سرد، روی حوض پوشیده میشد.
آبگیرها و حوضهای خانگی و حتی حوضهایی که در صحن و مجاور بناهای عمومی شهری همچون مساجد ساخته میشوند ـ مانند بسیاری از عناصر معماری ایرانی ـ علاوه بر زیبائی کارکردهای حیاتی و رفاهی متنوعی دارند.
بخشی از احتیاجات روزانه خانواده و شهروندان به آب، از ذخیره آبی همین حوضها تأمین میشود. شستشوی میوه، ظروف و البسه خانواده در کنار حوض، شستن قالی و قالیچههای بزرگ و مصارف بهداشتی در حد شستن دست و صورت، وضو گرفتن و یا نهایتاً استفاده از آب آن در طهارت و مستراح امر بسیار رایجی است. اما از آنجا که طراحی بناها به شکلی است که معمولاً از همة گوشهها و اتاقها منظر حوض قابل دیدن است، جز برای کودکان، کمتر به کار آبتنی و شسشوی کامل بدن میآید. آبپاشی کف داغ حیاط شاخههای گل باغچه از آب حوض در اولین ساعات غروب آفتاب نیز علاوه بر خنکتر کردن هوا، سرگرم کننده و لذتبخش است. ندرتاً برای مصارف صنعتی، صنایع دستی و کارگاههای کوچک خانگی، حوض آب محل مناسبی است برای شستن و خیس کردن طولانی مدت چوب، پشم و…
غلبه بر اقلیم خشن، گرم و خشکی که بیشترین پهنه ایران را به خود اختصاص داده، همیشه دغدغة اهالی و معماران بوده است. حوضها همیشه در مسیر حرکت نسیم و باد هستند و در غیر اینصورت در تقابلی پیشبینی شده، مکش و یا جریان هوای بادگیرها بعد از عبور از روی سطح آب حوض، هوای خانه را مرطوب و خنک میکند. در بیشتر ظهرهای تابستانی و گرم، زیرزمین خانههای کویری با کورانی که بعد از عبور از روی آب حوض از پاچنگها به داخل وزیده میشود، تنها جای قابل اسکان و استراحت هستند. البته تأثیر ظرفیت بالای ذخیره گرمایی منابع آبی در حبس گرمای تابشی آفتاب روز و تعدیل شبهای سرد کویری نیز قابل اغماض نیست.
هر حوض پر از آب، خواسته یا ناخواسته، دانسته و یا ندانسته، خواص صوتی و آکوستیکی خوشایندی دارد که بیگمان موجب ارتقای سطح کیفی آرامش و امنیت در خانه و ساختمان میشود. سیالی همچون آب ـ با حجم و سطح مطلوب ـ این قابلیت را دارد که مقدار قابل توجهی از انرژی صوتی نامطلوب را در نوسانات خود مستهلک نماید. از این رو بسیاری از اصوات ناخواسته و همهمة آزار دهنده خارج از بنا، توان بروز در خانه را پیدا نمیکنند. همچنین صدای داخل خانه کمتر به بیرون حریم سرایت میکند. این مهم در صحن پرتردد مساجد که عموماً دیوارههای کاشیکاری شده صیقلی دارند و معمولاً به تبعیت از سنتی کهن بدون درخت هستند، با وجود انبوه جمعیت، بیشتر حائز اهمیت و توجه است.
اگر به نقشه جغرافیای زمین نگاه کنیم و پراکندگی دریاها و اقیانوسها را در نظر آوریم، بیمناسبت نخواهد بود اگر تأویلی آئینی و فلسفی برای پهنه کوچک شده این آبگیرها در یک حوض ایرانی قائل شویم. نمونهای از کارکرد و برداشتی اینچنین را میتوان در توحیدخانه مساجد پیدا کرد. توحیدخانه سکوی کوچک و جزیره مانندی است در میان حوض مسجد که طلاب ـ بریده از جهان مادی ـ بر روی آن نشسته به اعتکاف و ختم قرآن میگذرانند. حوض اجابت آرزوی دیرین کویری است.
از طرفی بهخاطر اهمیت و وجوب طهارت و وضو، حوض صحن مساجد بهعنوان نمادی معنوی و شاید خاطرهای از بهشت و بهعنوان یکی از اولین عناصر مرکزی پیشروی تازهواردین، قداستی دوچندان پیدا میکند. (البته بعضی اعتقاد دارند بر زمینی که وقف مسجد است و یا صیغه مسجد بر آن جاری شده باشد، نمیتوان حوض و وضوخانه ساخت.)
گاهی به مناسبت ایامی همچون جشنهای عروسی، روی حوض خانهها را با تکههای بزرگ چوب میپوشاندند و گروهی از مطربان و بازیگران عمدتاً دورهگرد بر روی آن، برای مهمانان به اجرای برنامه و نمایشهای سرگرمکننده میپرداختند. تا جایی که به تدریج شیوهای از هنرهای نمایشی در ایران مرسوم گشت که به واسطه همین شکل اولیه ایجاد صحنه، به نمایش تختحوضی مشهور شد که اجرای انواعی از آن همچنان ادامه دارد.
سعید فلاح پور
منبع سایت آفتاب
برنامه ریزی برای سایت جدید